چگونه پرسشنامه بنویسیم؟

چگونه پرسشنامه بنویسیم

درباره پرسشنامه ها

یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سوال ها (گویه ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. سوال های پرسشنامه را نوعی محرک-پاسخ می‌توان محسوب کرد. از طریق سوال های پرسشنامه می‌توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد آگاهی یافت. باید توجه داشت که در برخی فرهنگ ها با توجه به شرایط اجتماعی، پرسشنامه نمی تواند داده ها را با دقت لازم، همانند، یک مصاحبه عمیق، بدست دهد. بنابراین برای بالابردن دقت داده های گردآوری شده، توصیه می‌شود که تکمیل پرسشنامه همراه با سایر ابزارهای گردآوری داده ها باشد. در غیر اینصورت باید داده های حاصله را با قید احتیاط به کار برد.

۱-۱- اصول کلی تنظیم پرسشنامه

- سوال های پرسشنامه باید بر اساس هدف ها یا سوال های تحقیق تنظیم گردد؛
- پرسشنامه باید پاسخ دهنده را جذب نموده و سوال های آن برای او جالب باشد؛
- پرسشنامه باید تا حد امکان کوتاه باشد و داده های مورد نیاز پژوهشگر را فراهم آورد؛
- دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه بوده و حاوی کلیه اطلاعات مورد نیاز پاسخ دهنده، برای کامل کردن پرسشنامه باشد. پرسشنامه باید همراه دستورالعمل تکمیل آن بوده و چگونگی پاسخ دادن به سوال ها را برای پاسخ دهنده تشریح کند.

۱-۲- اجزاء اصلی پرسشنامه

پرسشنامه باید شامل اجزاء زیر باشد:

الف: نامه همراه یا مقدمه ای برای آماده کردن پاسخ دهنده جهت تکمیل پرسشنامه .
ب: دستورالعمل
ج: سوال ها (گویه ها)

در این جا هر یک از اجزاء یادشده بیان می‌شود.

الف: نامه همراه:

در این قسمت هدف از گردآوری داده ها به وسیله پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده در عرضه داده های مورد نیاز بیان می‌شود. به منظور بیان هدف های یادشده می‌توان شیوه زیر را به کار گرفت. ابتدا هدف کلی پژوهش بیان شده و پاسخ دهنده با گزاره های خاص تحقیق آشنا می‌شود. پس از آن به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن داده های مورد نیاز پژوهشگر اشاره می‌شود. پژوهشگر باید سعی کند تا پاسخ دهنده نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه برانگیخته شود. برای این منظور باید بر با ارزش بودن داده های حاصل از پرسشنامه تاکید شود و پاسخ دهنده نسبت به ضرورت و اهمیت تحقیق آگاه گردد تا با دقت بیشتری پاسخ سوال ها را عرضه کند. علاوه بر آن در این قسمت محقق باید به این نکته اشاره کند که داده های حاصل از پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماری، به منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.

ب: دستورالعمل:

در این قسمت محقق سعی می‌کند پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوال های پرسشنامه آشنا کند. در دستورالعمل تکمیل پرسشنامه رعایت نکات زیر ضروری است.
 

۱- هر نوع سوال پرسشنامه و چگونگی پاسخ دادن به آن تشریح شود.
۲- تاکید بر رعایت دقت نسبت به پاسخ دادن به سوال ها.
۳- باید بر این نکته تاکید شود که پرسشنامه تا تاریخ معین تکمیل شده و به آدرس مربوط یا به پرسشگر تحویل داده شود. باید به خاطر داشت که دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه و به آسانی قابل فهم باشد. دستورالعمل های پیچیده باعث سردرگمی پاسخ دهنده شده و بر ماهیت پاسخ ها اثر می گذارد.
 

ج: انواع سوال های پرسشنامه :

اولین قدم در تعیین نوع سوال های پرسشنامه مشخص کردن متغیرهای پژوهش است. پس از آن محقق می‌تواند در مورد نوع سوال هایی که می‌تواند متغیرها را اندازه گیری کند تصمیم بگیرد.
 

به طور کلی سوال های پرسشنامه به دو صورت ارائه می‌شود:
 

۱- سوال های بسته- پاسخ
۲- سوال های باز- پاسخ

سوال های بسته- پاسخ:

سوال های بسته- پاسخ مجموعه ای از گزینه ها را ارائه می‌دهد تا پاسخ دهنده از میان آن ها یکی را انتخاب کند. پاسخ دهنده این نوع سوال ها را به سرعت درک کرده و به سهولت به آن پاسخ می‌دهد. علاوه بر آن در استخراج داده ها، می‌توان به سهولت آن ها را مقوله بندی و تجریه تحلیل کرد.
پرسشنامه های بسته—پاسخ به حالت های متفاوتی ارائه می‌شود. این حالت ها به قرار زیر است:
 

حالت چند جوابی:

در این نوع سوال، پاسخ دهنده یکی از گزینه های ارائه شده را انتخاب کرده و علامت گذاری می‌کند.

مثال:
 

شغلی را که من ترجیح می دهم

۱- شغلی است که در آن به توانایی پیشرفت خود اطمینان دارم.
۲- شغلی است که همیشه مجبور به محدود کردن توانایی هایم هستم.
۳- شغلی است که درآمد بسیار داشته باشد.

حالت چند درجه ای:

در این نوع سوال پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعی بر روی یک طیف با انتخابی که به بهترین وجه نمایانگر باورها، عقاید یا نگرش او درباره آن گویه باشد، مشخص می‌کند.

در مثال های زیر نمونه هایی از این حالت داده شده است:

نقش علوم در زندگی انسان انکار ناپذیر است.

کاملا موافق

موافق

بی طرف

مخالف

کاملا مخالف

انضباط در زندگی فردی
 

حیاتی است

خیلی مهم است

مهم است

نسبتا مهم است

اهمیتی ندارد

 

تا چه اندازه معلم شما سازمان یافته است؟

همیشه

اغلب اوقات

بعضی اوقات

به ندرت هرگز

حالت تعیین اولویت نسبت به موارد ارائه شده:

در این حالت یک سری گویه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته می‌شود تا ترتیب اهمیت آن ها را مشخص کند. برای مثال به منظور پی بردن به نظرات معلمان مدارس ابتدایی درباهر مشکلات مدرسه می‌توان سوال زیر را همراه با گزینه های مربوط به آن به شرح ذیل مطرح کرد:

سوال: به نظر شما مهمترین سه مشکل این مدرسه به ترتیب اولویت چه می باشد؟ لطفا برای پاسخ دادن به این سوال با قرار دادن ۱ ، ۲ ، ۳ ، ۴ در مقابل هر یک از گزینه ها نظر خود را مشخص کنید:
 

فضای آموزشی
مدیریت مدرسه
ناهماهنگی توانایی دانش آموزان
عدم آمادگی معلمان برای اجرای برنامه درسی
 

سوال های باز- پاسخ:

سوال هایی هستند که در آن ها پاسخ دهنده می‌تواند پاسخ را به اختیار خود بیان کند. این پاسخ ها می‌تواند از چند کلمه تا چند جمله باشد. از این نوع سوال ها برای بررسی و مطالعه عقاید در یک زمینه خاص استفاده می‌شود. باید یادآوری کرد که تجزیه و تحلیل داده های حاصل از این نوع سوال ها مشکل بوده و نیازمند یک سیستم کدگذاری ویژه می‌باشد.
 

مثال:

احساساتی را که در حال حاضر نسبت به مادر خود دارید شرح دهید.
 

نکات ضروری در تدوین سوال ها: پس از انتخاب نوع سوال های پرسشنامه ، محقق باید به تدوین سوال های پرسشنامه بپردازد. در تدوین سوال ها توجه به نکات زیر ضروری است:

۱- از سوال های نامفهوم و مبهم پرهیز شود.
۲- از سوال هایی که پاسخ دهنده را به پاسخ خاصی هدایت می‌کند باید اجتناب کرد.
۳- از سوال های پیچیده پرهیز شود.
۴- از سوال های دو وجهی که شامل دو سوال در یک پرسش است اجتناب شود.
۵- تا جایی که امکان دارد از ارائه سوال های منفی خود داری شود.
۶- از بیان سوال های مستقیم که موجب تحریک حساسیت آزمودنی شده و یا در وی ایجاد مقاومت می‌کند پرهیز شود.
۷- از تنظیم سوال هایی که آزمودنی پاسخ آن ها را در دسترس ندارد خود داری شود.

۱-۳- ترتیب ارائه سوال ها

در ارائه سوال ها باید به این دو اصل مهم توجه کرد:

۱- سوال های اولیه باید به حدی جالب باشد که پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغیب کند؛
۲- سوال ها از ساده ترین به پیچیده ترین عرضه شود؛
سوال هایی که ممکن است آزمودنی در پاسخ دادن به آن ها اکراه داشته باشد در آخر پرسشنامه قرار داده شود.

۱-۴- اجرای مقدماتی پرسشنامه

پس از تدوین و تنظیم پرسشنامه لازم است یک بررسی مقدماتی بر روی آن انجام گیرد. هدف این بررسی برطرف نمودن اشکالات احتمالی می‌باشد و قطعا از مشکلاتی آتی نیز جلوگیری خواهد نمود. هر گونه اصلاح سوال های پرسشنامه به نتیجه حاصله از این بررسی مقدماتی بستگی خواهد داشت. بررسی مقدماتی را باید در میان افرادی که جامعه آماری تحقیق را تشکیل می‌دهند انجام داد. بهتر است در پایان پرسشنامه از پاسخ دهنده خواسته شود تا نظر خود را درباره روشن بودن و یا ابهام برخی از سوال ها عرضه دارند. اگر کلیه پاسخ دهندگان به سوال مخصوصی پاسخ نداده باشند، در آن سوال باید تجدید نظر کرد. اگر پاسخ دهنده ما از پاسخ دادن به برخی سوال ها امتناع ورزند باید این گونه سوال ها مورد بازبینی قرار گیرد.

نکات عمده در تدوین پرسشنامه

حال به راهنمای تدوین پرسشنامه توجه نمایید:

الف: تصمیم گیری درباره محتوای سوال ها:

۱- آیا بیان سوال ضروری است؟ تا چه اندازه این سوال مفید است؟
۲- چند سوال برای این موضوع لازم است؟
۳- آیا پاسخ دهنده اطلاعات لازم را برای پاسخ دادن دارد؟
۴- آیا سوال باید عینی تر، ویژه تر و مرتبط تر با تجربیات فردی پاسخ دهنده باشد؟
۵- آیا محتوای سوال به اندازه کافی کلی و به دور از سفسطه و جزئی گویی است؟
۶- آیا پاسخ ها بیان کننده یک نظرگاه کلی است یا یک دیدگاه کاملا ویژه را نمایان می کند؟
۷- آیا محتوای سوال جهت دار است، بدون این که با سوال های دیگری این جهت خنثی یا تعدیل شود؟
۸- آیا پاسخ دهنده داده های مورد نیاز را عرضه خواهد کرد؟

ب: تصمیم گیری درباره صورت بندی سوال ها

۱- آیا سوال قابل فهم است؟ آیا جمله بندی مشکل و غیر واضح است؟
۲- آیا سوال به اندازه کافی پاسخ های متفاوت در این زمینه فراهم می آورد؟
۳- آیا به علت عدم بیان پیش فرض ها یا پیامدهای مورد نظر پژوهشگر سوال گمراه کننده است؟
۴- آیا جمله بندی سوال جهت دار است؟ آیا سوال دارای بار عاطفی است و یا پاسخ خاصی را القا می کند؟
۵- آیا جمله بندی سوال اعتراض پاسخ دهنده را بر خواهد انگیخت؟
۶- آیا جمله بندی سوال چنان است که پاسخ دهنده را مستقیما مورد خطاب قرار داده تا نتایج بهتری بدست دهد؟
۷- آیا سوال ها بهتر است به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بیان شوند؟

ج: تصمیم گیری درباره شکل پاسخ ها
 

۱- بهترین شکل پرسیدن سوال به چه صورت می‌تواند باشد؟
۲- اگر از سوال هایی استفاده می‌شود که پاسخ دهنده با علامت گذاری پاسخ خود را مشخص می کند، کدام یک از موارد زیر مناسب تر است: چند گزینه ای یا مقیاس چند درجه ای، یا جواب های دوگزینه ای؟
۳- اگر از سیاهه (چک لیست) سوال ها استفاده می‌شود آیا شامل تمام پاسخ های ممکن بوده و به ترتیب درست ارائه شده است؟ آیا طول سیاهه سوال ها منطقی می باشد؟ آیا جمله بندی سوال ها بی طرف و متعادل است؟
۴- آیا نوع پاسخ، آسان، مشخص، هماهنگ و مناسب برای هدف است؟

د: تصمیم گیری درباره ترتیب قرار گرفتن سوال در پرسشنامه

۱- آیا ممکن است که پاسخ به سوال تحت تاثیر محتوای سوال های قبلی قرار گیرد؟
۲- آیا ترتیب سوال ها دارای یک روال طبیعی است؟ آیا سوال ها دارای نظم منطقی و ترتیب روان شناختی است؟

---

---

تدوین پرسشنامه

قبل از تدوین پرسشنامه باید بدانیم به دنبال چه نوع اطلاعاتی هستیم و پرسش­هایی متناسب با آن محتوا را تدوین کنیم. به طور کلی به لحاظ محتوایی در یک پرسشنامه، پنج نوع پرسش وجود دارد.

1ـ پرسش­های زمینه­ای یا خصیصه­ ها: این پرسش­ها  برای کسب اطلاع از خصوصیات پاسخگو است، پرسش­هایی در مورد جنس، سن، شغل، قومیت، مذهب و ... در این گروه جای می­گیرند. این پرسش­ها در پرسشنامه بیشتر در نقش متغیرهای مستقل ظاهر می­شوند.

2ـ پرسش­های رفتاری: این پرسش­ها برای اطلاع از رفتارها و فعالیت­های پاسخگویان مناسب است،  چراکه رفتار پاسخگو مد نظر است و در صدد کشف فعالیت­های آنها هستیم. پرسش­هایی نظیر (روزی چند ساعت از برنامه­ های تلویزیونی استفاده  می­کنید؟، آیا در فعالیت­های محلی شرکت می­کنید؟ و ...)

3ـ پرسش­های اعتقادی: کانون توجه این پرسش­ها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را درست می­داند. مثلاً (به نظر شما مشارکت محلی تا چه اندازه بر توسعه محلی تاثیر دارد؟، تا چه حد موافق هستید: مسئولین در توسعه محلی نقشی ندارند؟ و ...) در این پرسش­ها به دنبال سنجش اعتقادات و باورهای شخصی پاسخگو می­باشیم، باورهایی که ذهن پاسخگو وجود دارد و با آنها زندگی می­کند.

4ـ پرسش­های نگرشی: کانون توجه این پرسش­ها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را مطلوب می­داند. مثلاً (به نظر شما شهروندان محله باید در فعالیت­های محلی شرکت کنند؟، آیا مسئولین محلی موظف به تشویق مشارکت محلی شهروندان هستند؟     و ...) در این پرسش­ها از پاسخگو درخواست می­شود شرایط مطلوب و آرمانی را تعیین کنند و و به دنبال تعیین میزان  اعتقادات و باورهای شخصی آنها نیستیم.

5ـ پرسش­های دانشی: این پرسش­ها به دنبال ارزیابی و سنجش دانش و آگاهی پاسخگو می­باشد. در مطالعاتی نظیر سواد رسانه­ای، سواد انرژی، مطالعات فرهنگ سازمانی بیشتر از این نوع پرسش­ها استفاده می­کنیم.

نکته مهم! با سنجش رفتار و دانش نمی­توان به نگرش­ها و اعتقادات پاسخگویان رسید. حالا با یک مثال در حوزه دینداری به بررسی پرسش­ها می­پردازیم.

مثال­هایی از انواع پرسش­ها در زیر آمده است.

 

پرسش زمینه­ای	شما پیروی چه دینی هستید؟
	اسلام	زرتشت	مسیحی	یهودی	سایر

 

پرسش رفتاری	در هفته چند بار در نماز جماعت شرکت می­کنید؟
	هر روز	سه یا چهار روز	یک یا دو روز	به ندرت	اصلاً

 

پرسش اعتقادی	مسلمان کسی است که اصول اسلامی را رعایت کند؟
	کاملاً موافق	موافق	بی­نظر	مخالف	کاملاً مخالف

 

پرسش نگرشی	میزان موافقت: آیا مذهبی­ها موظف به نهی از منکر هستند؟
	کاملاً موافق	موافق	بی­نظر	مخالف	کاملاً مخالف

 

پرسش دانشی	کدام یک از موارد زیر جزء اصول دین نیست؟
	توحید	نبوت	امامت	حج	معاد

 

شکل پرسش­ها

پرسش­ها به سه شکل بسته، باز و نیمه بسته می­باشد. پرسش بسته با گزینه­های تحمیلی پرسشی است که در پاسخ به آن چند گزینه ارائه شده و پاسخگو باید یک یا چند گزینه را انتخاب کند. پرسش باز، پرسشی است که پاسخگو با اختیار کامل به پرسش­ها پاسخ می­دهد و پرسش نیمه بسته ترکیبی از دو پرسش است در این پرسش به پاسخگو گزینه­ هایی ارائه می­شود و در ضمن به اختیار داده می­شود پاسخ مد نظر خود را اعمال کند.

پرسش باز: مثال، مهمترین مشکل فعالیت­های جمعی در میان شما چیست؟

پرسش نیمه بسته: مثال، اوقات فراغت خود را در آخر هفته چگونه سپری می­کنید؟

تماشای تلویزیون         دید و بازدید          مطالعه          سایر موارد؟ ...............................................

پرسش­های بسته: پرسش­های بسته که بخش زیادی از پرسش­نامه را پر می­کند دارای اشکال مختلفی می­باشد که عبارتند از:

سوالات مدرج یا طیفی به صورت طیف سه­ تایی، طیف پنج­ تایی و طیف هفت­ تایی می­باشد. کاربرد نوع طیف بستگی به تعداد نمونه آماری و آزمون­های آماری دارد، برای مثال اصولاً برای نمونه آماری کم از طیف سه­ تایی استفاده و برای نمونه آماری خیلی زیاد از طیف هفت­ تایی استفاده می­کنند، با این حال طیف پنج­ تایی در پایان­ نامه­ های دانشجویی با نمونه آماری 250 تا 600 ، استفاده می­شود. استفاده از آزمون­های خاصی مستلزم داشتن پاسخگویان کافی به طیف­ ها باشد. برای مثال اگر نمونه آماری 100 پاسخگو باشد و از طیف هفت­ تایی استفاده شود احتمال پاسخگویی به هر یک از درجات طیف 14 پاسخگو می­باشد (100 تقسیم بر 7) که امکان کاربرد آزمون­های خاصی را از ما می­گیرد. نمونه­ هایی از طیف­های پنج­ تایی:

 

کاربرد	5	4	3	2	1
باور­ها و اعتقادات	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف
باورها و اعتقادات	خیلی زیاد	زیاد	متوسط	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	همیشه	اکثر اوقات	بعضی اوقات	به ­ندرت	اصلاً
فعالیت­ها	همیشه	اغلب	گاهی	به ­ندرت	هرگز
فعالیت­ها	روزانه	هفتگی	ماهانه	فصلی	سالانه
مهارت­ها	عالی	خوب	متوسط	کم	ندارم
توانایی	عالی	خوب	متوسط	ضعیف	نمی­توانم

 

نظر شما در مورد این جمله	رسانه­ ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف

 

میزان موافقت شما با این جمله	رسانه­ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم

 

ـ پرسش افتراق معنایی

این شیوه حاوی صفاتی متضاد است که معرف دو قطب یک پیوستار است که در آن از پاسخگو خواسته می­شود بر روی یکی از درجات پیوستار علامت بزند.

شورای اسلامی شهر خود را چگونه ارزیابی می­کنید؟ روی پیوستار علامت بزنید.
وابسته به شهرداری	1	2	3	4	5	6	7	8	9	استقلال عمل
فعالیت غیر مشارکتی	1	2	3	4	5	6	7	8	9	فعالیت مشارکتی
عدم کارایی فعالیت	1	2	3	4	5	6	7	8	9	اثربخشی فعالیت
عدم دسترسی	1	2	3	4	5	6	7	8	9	دسترسی

نکته!

ـ از مدرج فرد یعنی پنج تایی، هفت­ تایی، نه تایی استفاده کنید.

ـ برای سهولت تحلیل، معانی مثبت و منفی را در یک ستون بیاورید.

ـ دقت کنید دو کلمه به لحاظ معنایی متضاد هم باشند.

 

 

ـ پرسش مشروط

پرسش مشروط اشاره به داشتن یا نداشتن یک صفت دارد، اگر پاسخگویی صفت مورد نظر را نداشت به سوالات دیگر راهنمایی می­شود. برای مثال

12ـ با اعضای خانواده به چه زبانی صحبت می­کنید؟

 

با کدام یک از اعضای خانواده به زبان محلی صحبت می­کنید؟

تمام اعضای خانواده   پدر و مادر بزرگ     پدر و مادر

 

آیا با آشنایان به زبان محلی صحبت می­کنید؟

بلی       خیر

لطفاً به سوال 13 رجوع کنید.

 

ـ پرسش فهرستی

در این پرسش فهرستی از گزینه­ ها در اختیار پاسخگو قرار داده می­شود و از وی خواسته می­شود تا گزینه­ هایی را انتخاب کند. برای مثال

برای دریافت خبر، از کدام یک از رسانه­ های زیر استفاده می­کنید؟

تلویزیون       رادیو     روزنامه      اینترنت    ماهواره       تلتکس

 

ـپرسش رتبه­ بندی یا اولویت بخشی

در این پرسش از پاسخگو درخواست می­شود تا گزینه­ ها را برحسب یک صفت خاص اولویت بندی یا رتبه­ بندی کند. برای مثال

رسانه ­های زیر را به لحاظ «اعتبار خبر» از 1 تا 6 رتبه بندی کنید.

تلویزیون       رادیو     روزنامه      اینترنت    ماهواره       تلتکس

ـ پرسش مقایسه زوجی

در این پرسش مجموعه ای از واحدها به صورت دو به دو مقایسه می­شوند و از جمع نمرات آنها به نتیجه کلی در زمینه برتری یکی بر دیگری می­رسیم. مثال، لطفاً از میان دو نوع کنسرو گزینه برتر را انتخاب کنید.

1ـ  کنسرو ب    کنسرو الف

2ـ کنسرو ج       کنسرو ب

3ـ کنسرو د      کنسرو الف

4ـ کنسرو ج        کنسرو د

جمله بندی پرسشنامه: پرسش­های پرسشنامه باید روشن، غیرمبهم و سودمند باشد، بنابراین جمله­بندی پرسشنامه اهمیت فراوانی دارد. ادبیات پرسشنامه باید متناسب با فضای فرهنگی و اجتماعی (نگرش­های فرهنگی، سطح سواد و ...) باشد. توجه به نکات زیر در طراحی پرسشنامه مهم است.

ـ ادبیات پرسش باید ساده و کوتاه باشد: در پرسشنامه از کلمات نامأنوس، لاتین و تخصصی استفاده نکنید، و در کابرد کلمات به زمینه­ های فرهنگی و اجتماعی پاسخگو توجه کنید.

ـ پرسش نباید دو جهی باشد: یعنی یک پرسش تنها یک پاسخ را در ذهن پاسخگو متبادر کند، مانند «میزان تحصیلات والدین شما چقدر است؟» این پرسش دو وجهی باید به دو سوال درباره تحصیلات پدر و تحصیلات مادر تقسیم شود.

ـ پرسش نباید جهت دار یا ارزشی باشد: نباید به دنبال پاسخ مطلوب خود یا موسسه متولی پژوهش باشیم. استفاده از کلماتی نظیر «به نظر من ... »، «آیا موافق هستید که ...»، «به نظر دانشمندان استفاده از روغن ایکس برای سلامتی مضرر است، نظر شما چیست؟» و ... در پرسشنامه مطلوب نمی­باشد.

ـ از پرسش­های منفی تا آنجا که امکان دارد استفاده نکنید. و از پرسش­هایی استفاده کنید که پاسخگو نسبت به آن دانش یا اطلاع کافی داشته باشد.

ـ اگر فکر می­کنید از طریق پرسش­های مستقیم به جواب نمی­رسید، از پرسش­های غیرمستقیم استفاده کنید.

ـ سوالات شما باید هدفمند باشد: یعنی سوالاتی را مطرح کنید که در صدد پاسخ به فرضیات باشد. همچنین از بیان سوالات تکراری و اضافی خودداری کنید.

 

معرفی پژوهش در پرسش­نامه

اولین مرحله در فرآیند پرسشگری ایجاد انگیزه در پاسخگو برای پر کردن پرسشنامه است. در بر انگیختن پاسخگو باید در ابتدای پرسشنامه متنی را برای پاسخگو ارائه کرد تا ضمن معرفی پژوهش، رضایت و مشارکت وی را جلب کرد.

چند نکته کوتاه!!!

ـ معرفی پژوهش حداکثر در 70 کلمه باشد

ـ از جملاتی نظیر «با سلام و احترام»، «پاسخگوی محترم» و ... استفاده کنید.

ـ عنوان پایان­نامه یا پژوهش را داخل «» قید کنید یا هدف پژوهش را به صورت مختصر بیان کنید.

ـ در متن قید کنید که پاسخ­های دقیق وی ارزشمند است.

ـ به اطلاع پاسخگو برسانید که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند.

ـ اگر پرسشنامه برای پایان نامه می­باشد حتماً در پایان اسم نگارنده پایان­ نامه قید شود.

ـ اگر پژوهش برای یک موسسه یا شرکت خاصی می­باشد عنوان موسسه یا شرکت قید شود.

 

پاسخگوی محترم پرسشنامه حاضر مربوط به پایان نامه دانشجویی با عنوان «نقش سرمایه­ های فرهنگی والدین بر پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان» می­باشد. پاسخ­های دقیق شما کمک شایانی در نیل به اهداف پایان­ نامه خواهد کرد. لازم به یادآوری است، پاسخ های شما نزد پژوهشگر به صورت محرمانه باقی خواهد ماند. از همکاری شما کمال سپاس را دارم. علی محمدی

نکات کلیدی تدوین پرسشنامه

ـ پرسش از تاریخ تولد پاسخگو بر سن پاسخگو ارجحیت دارد.

ـ پرسش از هزینه زندگی بر درآمد پاسخگو ارجحیت دارد.

ـ اگر فکر می­کنید پاسخگو نسبت به بیان هزینه زندگی یا درآمد اکراه دارد، از مقایس ترتیبی استفاده کنید. مثال   کمتر از 100 تومان 101 تا 200 تومان بیشتر از 200 تومان

ـ سوال باید جامع و مانع باشد، یعنی اولاً گزینه­ای وجود داشته باشد پاسخگو انتخاب کند، در ثانی پاسخگو تنها بتواند یک گزینه را انتخاب کند. مثال پرسش از دین

عدم جامعیت: اسلام    زرتشتی     کلیمی

عدم مانعیت: اسلام     زرتشتی    کلیمی     مسیحی      پروتستان

 

ـ اگر مفهومی را عملیاتی و سپس شاخص و سنجه تدوین کردید، از طیف­ های مدرج یکسانی برای سنجش آن استفاده کنید.

ـ اگر احساس می­کنید پاسخگویان نسبت به بیان سوالات زمینه­ ای (تاریخ تولد، جنس، دین و ...) اکراه داشته باشند یا این سوالات موج سوگیری پاسخگو شود، سوالات زمینه ­ای در انتهای پرسشنامه آورده شود.

ـ اگر سوالات زمینه­ای (تاریخ تولد، جنس، دین و ...) نقشی در فرضیات ندارد لزومی ندارد آنها در پرسشنامه آورده شود.

منابع مناسب برای طراحی پرسشنامه

ـ سنجش مفاهیم در پیمایش­های اجتماعی، دکتر فردین علیخواه، انتشارات جامعه­ شناسان، 1389

ـ راهنمای سنجش و تحقیقات اجتماعی، دلبرت سی میلر، ترجمه هوشنگ نایبی، نشر نی، 1387

ـ مقیاس­های نگرش سنجی، کارل شوسلر، ترجمه هوشنگ نایبی، نشر وزارت فرهنگ، 1383

ـ روش­های طراحی پرسشنامه، سیمور سادمن و دیگران، ترجمه عبدالباقی روشنی، نشر کارا پیام، 1387

---

---

---

همه چیز در مورد طراحی و اجرای پرسشنامه

производство и доставка минеральной воды
как установить на хостинг Joomla 3.0

نگارش یافته توسط مدیر محتوای ایران پژوهان مجموعه: علمی و پژوهشی تعداد بازدید: 16829

در پژوهش­هایی که از پرسشنامه استفاده می­­شود، اعضای نمونه یا جامعه با پُر کردن پرسشنامه و بازگرداندن آن به پژوهشگر در مصاحبه­ای که خود اجرای آن را به عهده داشته­اند، شرکت می­کنند. به همین دلیل سؤالها و راهنمایی­های مربوط به آن باید به اندازۀ کافی روشن و قابل فهم باشند

تا پاسخگو بتواند نقش مصاحبه کننده را نیز اجرا کند. از آنجا که پرسشنامه جنبۀ خوداجرایی دارد، باید به شیوه­ای نوشته یا بیان شده باشد که بتواند افراد موردنظر را به مشارکت ترغیب کند. به عبارت دیگر، دستورالعمل­ها، سؤال­ها و راهنمایی­های آن باید به گونه­ای طرح شوند که افراد موردنظر را به ادامه همکاری و برگرداندن پرسشنامه علاقه­ مند کنند.

اهمیت این امر به خاطر عدم حضور مصاحبه­گر واقعی برای توضیح بیشتر و تشویق پاسخ­دهنده است.

مراحل اجرای زمینه ­یابی پرسشنامه­ ای

1-  تعیین هدف

اولین قدم در اجرای زمینه­یابی پرسشنامه­ای، تهیه فهرستی از هدف­هایی است که پژوهشگر قصد دارد به کمک پرسشنامه به آنها برسد. تهیه و تنظیم پرسشنامه قبل از داشتن درک روشنی از آنچه که باید حاصل شود، تقریباً ناممکن است. تا زمانی که به شکل دقیق روشن نکنیم که به چه نوع اطلاعاتی نیاز داریم، با این اطلاعات چه کارهایی می­توانیم انجام دهیم و چگونه هر سؤالی در پرسشنامه در رسیدن به این هدف به ما کمک می­کند، قادر به تهیۀ یک پرسشنامه مناسب برای سؤال تحقیقی خود نخواهیم بود.

در تهیۀ پرسشنامه لازم است که روش­های تجزیه و تحلیل اطلاعاتی که از اجرای پرسشنامه جمع­آوری
می­شوند، مورد توجه قرار گیرند.

2- بیان مسئله

هدف زمینه­یابی پرسشنامه­ای، توصیف رفتار، طرز فکر، احساس ویژه یا آزمون رابطه بین دو یا چند متغیر است. پژوهشگر ممکن است به توصیف موارد زیر علاقه­مند باشد: «احساس مردم نسبت به مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر چگونه است؟ چه تعدادی از خانواده­ها خریدار کالای معینی هستند؟ در انتخابات آینده، مردم به چه کسی رأی خواهند داد؟ طرز فکر کارکنان دولت نسبت به مشاغل خود چگونه است؟»

پژوهشگر ممکن است به آزمون رابطه بین دو یا چند متغیر علاقه­مند باشد: «همبستگی بین اعتماد به نفس و موفقیت شغلی» یا «رابطۀ بین سطح درآمد و رضایت شغلی»

3- تعیین جامعه و انتخاب نمونه

تعیین جامعه در بیشتر موارد بر نکاتی همچون اهمیت موضوع، قابلیت تعمیم­پذیری، علاقۀ پژوهشگر و موجود بودن منابع، مبتنی است. جامعۀ مورد نظر ممکن است شهرک، شهر، استان، کشور، منطقۀ آموزشی، واحد نظامی یا زیرگروهی از واحدهای ذکر شده نظیر گروه­های قومی، مذهبی، سِنی و شغلی باشد. همچنین باید به انتخاب نمونه­ای از جامعه که معرف و نمایدنده واقعی آن باشد اقدام شود.

4- تنظیم پرسشنامه

بیشتر پرسشنامه حاوی مطالبی هستند که به منظور اندازه­گیری متغیرهای وابسته و مستقل و ویژگی­های مورد نیاز، تهیه و تدوین می­شوند. دستورالعمل­هایی وجود دارد که رعایت آنها در تنظیم پرسشنامه الزامی است. این دستورالعمل­ها عبارتند از:

1)  سؤال­های پرسشنامه باید ساده، روشن و دقیق باشد. این سؤال­ها نباید به دشواری سؤالات مصاحبه باشند زیرا هنگام پاسخگویی به آنهاکسی جهت تعریف و توضیح حضور ندارد.

2)  سؤال­های پرسشنامه را به صورت پاسخ بسته بنویسید و بهتر است تعداد سؤال­های پاسخ باز به حداقل ممکن برسد. امکان دارد پاسخ­هایی که به سؤال­های باز داده می­شوند، ناتمام و بی­ربط باشند. ناخوانایی و غلط­های املایی نیز بر مشکلات طبقه­بندی و تفسیر پاسخ­های باز می­افزایند.

3)  به صورت اضافی و به خاطر جلوگیری از اشتباه، از سؤال­های گزیده استفاده کنید. سؤال­های گزیده به پرسش­هایی گفته می­شوند که گروه معینی از پاسخ­دهندگان به آنها پاسخ می­دهند. برای مثال با مطرح کردن سؤالی دربارۀ وضعیت تأهل در پرسشنامه می­توان پاسخ­دهندگان متأهل را شناسایی کرد و سپس پرسش­های مربوط به فرزند یا فرزندان و همسر را برای آنها مطرح کرد. هر سؤال گزیده به راهنمایی خاص خود نیاز دارد.

4)  سؤال­های مربوط به گذشته را در یک محدودۀ زمانی مشخص مطرح کنید. در صورتی که قصد دارید دربارۀ رفتار گذشته افراد، اطلاعاتی کسب کنید، زمان مورد نظر را مشخص کنید. برای مثال این سؤال که «چند بار مرتکب تخلفات راهنمایی و رانندگی شده­اید؟» بسیار مبهم است. عدم وجود محدودۀ زمانی مشخص در چنین سؤالاتی موجب می­شود که افراد، پاسخ­های خود را به زمان­های متفاوتی نسبت دهند. لذا اطلاعات به دست آمده در بهترین حالت فاقد انسجام و در بدترین شرایط به قدری مبهم­اند که نمی­توان بر اساس آنها دست به تحلیل زد. محدوده­های زمانی که در چنین سؤالاتی به کار می­روند، عبارتند از: «در پنج سال گذشته»، «در سال گذشته»، «در ماه گذشته»، و یا اینکه اساساً سؤال کرد «چه موقع؟».برای اندازه­گیری تعداد دفعاتی که رفتار اتفاق افتاده است، اغلب محدودۀ زمانی کوتاه مناسب­تر است، زیرا پاسخ­دهندگان نمی­توانند وقوع رفتارهای خود را در زمان­های طولانی به یاد آورند. از طرف دیگر، رفتارهایی که وقوع آنها مستمر نیست، به طور کلی محدودۀ زمانی طولانی­تری دارند. به این ترتیب، پرسش در مورد تعدا دفعات مطالعۀ دانشجویان برای آمادگی شرکت در امتحان در محدودۀ زمانی کوتاه­تری قرار می­گیرد. در عوض، پرسش دربارۀ عدم موفقیت در امتحان –چنانچه صورت گرفته باشد- باید در طول زمان بلندتری مطرح شود.

5)  برای سؤال­های حساس، چارچوب مناسبی فراهم سازید.گاهی اوقات پرسش­هایی مطرح می­شوند که ممکن است مغایر عقیده، باور، نگرش یا مکاتب فکری پاسخ­دهنده باشند. طرح این­گونه سؤال­ها، بدون مقدمه و توضیح مناسب، می­تواند مخالفت پاسخ­دهندگان را برانگیزد. در چنین شرایطی پژوهشگر باید مسائل و مشکلات احتمالی را پیش­بینی کند و به حل آنها بپردازد. برای روشن شدن این مطلب به مثال زیر توجه کنید:

 

	«معتاد انگل جامعه است؟» با این گفته موافق یا مخالف هستید؟                                 الف) موافق                       ب) مخالف

 

 

 

 

 

چنانچه بدون طرح مقدمه، سؤال بالا را مطرح کنید امکان دارد که با مخالفت پاسخ­دهندگان و امتناع آنان از پُر کردن و حتی نوشتن ناسزا و توهین در ذیل پرسشنامه، روبه­رو شوید. در حالی که وقتی سؤال را در چارچوب مناسب آن طرح کنید، برای همه قابل­قبول می­شود. توضیح دربارۀ اینکه چرا چنین سؤالی پرسیده می­شود و گنجاندن نکات مثبت و منفی، پاسخ­دهنده را مطمئن خواهد ساخت که پژوهشگر درصدد یافتن علل گرایش افراد به اعتیاد است. چنین توصیفی به این شرح است:

 

در اینجا قصد ما این است که بدانیم شما دربارۀ رابطه میانِ فرد معتاد و جامعه چه نظری دارید. در این پرسشنامه بر مبنای نظر مردم نسبت به این پدیده عقاید متنوعی- اعم از مثبت و منفی- ذکر شده­اند. هدف این پرسشنامه کسب اطلاعاتی دربارۀ موافقت و یا مخالفت شما با عقاید مطرح شده است. عده­ای عقیده دارند که معتاد بیمار است و باید به او کمک کرد تا بهبودی خود را به دست آورد. شما با این گفته موافقید یا مخالف؟                                الف) موافق                       ب) مخالف عده­ای معتقدند که معتاد، انگل جامعه است. شما با این عقیده موافقید یا مخالف؟                                الف) موافق                       ب) مخالف

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6)  تعدادی از سؤال­های پرسشنامه را به ویژگی­های جمعیتی و فردی[1] اختصاص دهید.این نوع سؤالها که بر مشخصات فردی تأکید دارند، در غالب پرسشنامه­ها مطرح می­شوند. این پرسش­ها از مواردی به این شرح تشکیل شده­اند: جنس، سن، وضعیت ازدواج، قوم و نژاد، تحصیلات، شغل، درآمد و گاهی اوقات مذهب، نوع مالکیت محل مسکونی، ترکیب خانوادگی. پیشنهاد می­شود که علاوه بر سؤال­هایی دربارۀ ویژگی­های عمومی، چارچوب استانداردی نیز به کار رود تا بتوان به دقت بین نتایج پژوهش به مقایسه دست زد. البته باید توجه داشت که این امر همیشه امکان­پذیر نیست، زیرا برخی از پژوهشگران به اطلاعات مفصل­تری دربارۀ نکات جمعیتی نیاز دارند و به اطلاعاتی که به چارچوبی استاندارد محدود شده­اند، قناعت نمی­کنند. برای مثال، چنانچه بخواهیم به طور کلی به سابقۀ قومی اشاره کنیم، ممکن است شش گروه قومی زیر کفایت کنند:

 

	شما به چه گروهی تعلق دارید؟ 1. سفید                               2. سیاه                          3. آسیای-آمریکایی 4. سرخ­پوست آمریکایی           5. مکزیکی-آمریکایی         6. گروه­های دیگر

 

 

 

 

 

اما در صورتی که پژوهشگر بخواهد به طور مفصل به بررسی تأثیر نژاد توجه کند، باید به جزئیات بپردازد. در مثال زیر به 22 مورد اشاره شده است. گاهی اوقات می­توان فهرست مفصل­تری را هم تهیه کرد.

 

اصل و منشأ شما چیست؟ 1. سرخ­پوست آمریکایی        2. آمریکایی مرکزی یا جنوبی         3. چیکانو 4. چینی                            5. کوبایی                                6. انگلیسی 7. فرانسوی                        8. آلمانی                                 9. ایرلندی 10. ایتالیایی                       11. ژاپنی                                12. کره­ای 13. مکزیکی                      14. مکزیکی-آمریکایی                15. سیاه پوست 16. لهستانی                      17. پورتوریکویی                       18. روسی 19. آسیایی                       20. اسپانیولی                            21. موارد دیگر 22. نمی­دانم

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7)  سؤال­های پرسشنامه باید یکی از جنبه­های هدف یا فرضیۀ صورت­بندی شده را اندازه­گیری کند. ممکن است تا کنون پرسشنامه­های زیادی را ملاحظه کرده باشید که با شتاب و عجله تهیه و تنظیم شده­اند و از نظر اندازه­گیری هیچ­گونه هدفی را دنبال نمی­کنند. این­گونه پرسشنامه­ها نه تنها موجب کسب اطلاعات مورد نیاز نمی­شوند، بلکه ممکن است در پاسخ­دهنده نگرشی منفی در مورد پرسشنامه به وجود آورند. به منظور تهیه و تنظیم پرسشنامه­ای مفید و مناسب، باید هر یک از سؤال­های پرسشنامه، هدفی را اندازه­گیری کند. به عبارت دیگر، سؤال­ها باید به شیوه­ای تهیه و تنظیم شوند که به کمک آنها بتوان اطلاعات لازم را برای پاسخ دادن به سؤال­های تحقیقی یا آزمون فرضیه­های صورت­بندی شده، جمع­آوری کرد.

8)  سؤال­های پرسشنامه را با توجه به موضوع پژوهش و خصوصیات جامعه­ای که پرسشنامه در آن اجرا می­شود، تعیین کنید.نظم و ترتیبی که سؤال­های پرسشنامه بر اساس آن طرح می­شود متفاوت است، ولی در اینکه جای هر سؤال کجا باید باشد، اتفاق نظری وجود ندارد. بعضی ترجیح می­دهند که نکات مربوط به ویژگی­های فردی و خانوادگی در آغاز پرسشنامه قرار گیرند و سؤال­های حساس در آخر آن آورده شوند. در حالی که برخی دیگر عکس این عمل را ترجیح می­دهند. در واقع این پژوهشگر است که باید با توجه به بینشی که در مورد موضوع و جامعۀ پژوهشی خود دارد، جای هر سؤال یا نظم و ترتیب سؤال­ها را تعیین کند. چنانچه موضوع اهمیت قابل توجهی داشته باشد و از حساسیت ویژه­ای برخوردار باشد، بهترین شیوه این است که پرسش­های مربوط به موضوع اصلی را در ابتدا بیاوریم تا بالاترین نسبت پاسخ­دهی را به دست آوریم. چنانچه موضوع از حساسیت خاصی برخوردار نباشد، بهتر است پرسشنامه را با سؤال­های مربوط به ویژگی­های فردی، خانوادگی و اقتصادی آغاز کنیم تا با جلب توجه پاسخ­دهنده به آنها بهتر بتوانیم در پایان به پرسش­های حساس­تر بپردازیم.

9)  صفحۀ اول پرسشنامه را به نحوۀ پاسخ­گویی به سؤال­ها اختصاص دهید. در این صفحه ذکر کنید که پرسشنامۀ مورد بحث چند قسمت را دربرمی­گیرد و خصوصیات هر قسمت را شرح دهید. از پاسخ­دهندگان بخواهید که پاسخ مناسب را با چه نوع علامتی مشخص کنند: کشیدن علامت یا دایره، پر کردن مربع مربوطه و...

5- بررسی مقدماتی پرسشنامه

لازم است پیش­نویس پرسشنامه را قبل از اینکه به صورت نهایی تهیه و تنظیم شود، چندین بار و از
دیدگاه­های مختلف بررسی شود. دیلمن[2] (1978) پیشنهاد می­کند که پرسشنامه را قبل از اجرا، به صورت آزمایشی برای سه گروه به شرح زیر اجرا کنید:

الف) گروهی از افراد جامعه­ای که قصد دارید یافته­های پژوهش را به آنها تعمیم دهید یا به توصیف و تفسیر آنها بپردازید.

ب) صاحب­نظران و متخصصانی که در تهیه و تنظیم پرسشنامه تبحر و تجربه دارند.

ج) کسانی که نتایج بررسی به وسیلۀ آنان مورد استفاده قرار می­گیرد، مانند نهادهای اجرایی و مدیران سازمان­ها. از این عده درخواست کنید که اهمیت کاربردی اطلاعات جمع­آوری شده به وسیلۀ پرسشنامۀ مورد بحث را تعیین کنند.

با توجه به اطلاعات کسب شده از گروه­های فوق، پرسش­های نارسا و توضیحات گمراه­کننده را تشخیص دهید و در صورت لزوم به حذف یا اضافه کردن سؤال­ها، جابه­جایی قسمت­ها و اجزای پرسشنامه، اقدام کنید. برای اجرای این کار پیشنهاد می­شود که ابتدا درصد پاسخ را برای هر سؤال محاسبه کنید. چنانچه درصد جواب­های به دست آمده کمتر از 75 درصدِ اندازۀ نمونه باشد، احتمال دارد که پرسشنامه به تغییرات زیادی احتیاج داشته باشد. مرحلۀ بعد، مطالعۀ اظهارنظرهای اعضای نمونه دربارۀ پرسشنامه است. این نظرها غالباً پیشنهادها و اطلاعات ویژه­ای را دربارۀ چگونگی بهبود پرسشنامه مطرح می­کنند. پس از این مرحله، پاسخ­ها یک به یک بررسی می­شوند. چنانچه اکثر اعضای نمونه سؤالی را پاسخ نداده یا به صورتی پاسخ داده باشند که انتظار آن را نداشته­اید، امکان دارد پاسخ­دهندگان آن را بد تفسیر کرده باشند.

پس از این مرحله، نسبت پاسخ­دهی به پرسش­ها تعیین می­شود و این میزان با کل پاسخ­دهندگان مقایسه
می­شود. افرادی که به دلایل گوناگون از مشارکت در تحقیق خودداری کرده­اند از نمونه حذف می­شوند تا نمونۀ مورد نظر تصحیح شود. دیلمن با مطالعه 48 زمینه­یابی، حداکثر پاسخ­دهی را 95%، حداقل را 50% و میانگین را 74% اعلام کرده است. سرانجام با کُدگذاری سؤال­های پرسشنامه، اطلاعات لازم ربای تجزیه و تحلیل کامپیوتری فراهم می­شود.

6- طرح پرسشنامه

پرسشنامه و نامۀ پیوست آن، منبع اصلی اطلاعاتی است که پاسخ­دهندگان به آن مراجعه می­کنند و سرانجام تصمیم می­گیرند که به سؤال­های آن پاسخ دهند یا خیر. توصیه­های زیر که بر اساس تجربه و تحقیق به دست آمده­اند، در تهیه و تنظیم پرسشنامه به شما کمک می­کنند.

1. پرسشنامه را جذاب کنید، برای رسیدن به این هدف پرسشنامه را چاپ کنید.
2. صفحه­های پرسشنامه را شماره­بندی کنید.
3. سؤال­های پرسشنامه را تا حد امکان به شکل ساده تهیه کنید، به نحوی که پاسخ­گویی به آنها آسان شود.
4. در ابتدا و انتهای پرسشنامه نام، نام­خانوادگی و آدرسی را که پرسشنامه پس از اتمام باید به انجا فرستاده شود ذکر کنید.
5. نحوۀ پاسخ­گویی به سؤال­ها را خیلی ساده و با حروف دُرشت ذکر کنید.
6. درابتدای هر نوع سؤال، یک مثال مطرح کنید و نحوۀ پاسخ­گویی به ان را مشخص کنید.
7. سؤال­های پرسشنامه را بر اساس نظمی منطقی (موضوعی، توالی زمانی، شکل سؤال­ها) مرتب کنید.
8. در ابتدای پرسشنامه سؤال­هایی را مطرح کنید که جالب هستند و در عین حال مخاطراتی برای
   پاسخ­دهنده به همراه ندارند.
9. در پرسشنامه­هایی که خیلی طولانی هستند، سؤال­های مهم را در آخر پرسشنامه قرار ندهید.
10. از به کار بردن کلمه­هایی که پاسخ­دهندگان نسبت به آنها حساس هستند، خودداری کنید. به عنوان مثال از کلمه­هایی که پاسخ­دهنده با مشاهده آنها احساس شرمندگی می­کند، (مثل پرسشنامه مخصوص معتادان، بزهکاران، زندانیان یا دانش­آموزان متقلب) استفاده نکنید.
11. در هر سؤال، اطلاعات را به صورت کامل بیان کنید، به نحوی که سؤال برای پاسخ­دهنده معنادار باشد. درجۀ پاسخ­گویی به سؤال­هایی که جالب و به اندازۀ کافی روشن باشد، زیادتر است.
12. طول پرسشنامه بر دقت پاسخ­گویی تأثیر دارد. بنابراین در صورت امکان پرسشنامه را مختصر کنید. به عبارت دیگر در پرسشنامه­ها فقط سؤال­هایی را مطرح کنید که در جهت رسیدن به هدف­های پژوهش هستند.

7- اجرای پرسشنامه

پس از تهیه و تدوین پرسشنامه، نخستین مرحله در گردآوری اطلاعات، تعیین چگونگی توزیع و جمع­آوری آن است. برای این کار دو روش متداول است: 1) تحویل پرسشنامه­ها به پاسخ­دهندگان به صورت مستقیم، 2) پُست کردن پرسشنامه­ها. چنانچه پاسخ­دهندگان نزدیک به یکدیگر زندگی می­کنند، به نظر می­رسد که تحویل پرسشنامه به صورت مستقیم سریع­تر و ارزان­تر باشد. لیکن در شرایطی که پاسخ­دهندگان در یک منطقۀ وسیع جغرافیایی پراکنده باشند، بررسی به صورت پُست بسیار مؤثرتر است.

مشکل اساسی زمینه­یابی پرسشنامه­ای، دریافت درصدی از پاسخ­هاست که بر اساس آن بتوان به نتیجه­گیری دقیق و قابل قبولی دست یافت. تجربه نشان داده است که مهمترین عامل مؤثر در تعیین جواب­ها یا دریافت پاسخ­ها، توضیحی است که همراه پرسشنامه به پاسخ­دهندگان داده یا برای آنها ارسال می­شود. این توضیح که یا توسط پژوهشگر در حین تحویل پرسشنامه داده می­شود، یا در صفحۀ اول پرسشنامه نوشته می­شود، یا در نامه­ای جداگانه همراه با پرسشنامه پست می­شود، قبل از هر چیز باید موضوع پژوهشی را توضیح دهد. البته گاهی اوقات ضروری به نظر می­رسد که موضوع مورد پژوهش تا حدی مبهم معرفی شود تا موجب کاهش احتمال ابراز هر نوع جهت­گیری شود. نکتۀ بسیار مهم در این نامه – صرف نظر از جزئیات آن – تأکید بر اهمیت نتایج پژوهش برای علم، جامعه و یا حتی فرد پاسخ­دهنده است. سرانجام مقدمه یا نامۀ ارسالی باید با درخواست مشارکت خاتمه یابد.

شیوۀ دیگر تشویق افراد موردنظر به مشارکت در پژوهش، ایجاد انگیزۀ معقول است. بعضی از پژوهشگران به عنوان قدردانی به خاطر تکمیل پرسشنامه، هدیۀ کوچکی نظیر خودکار، جاکلیدی یا مقداری پول به پاسخ­دهنده می­دهند. با وجود اینکه اغلب افراد پذیرای چنین هدیه­هایی نیستند، ولی تجربه نشان داده است که این­گونه هدایا موجب برانگیختن حس مسئولیت می­شود و نسبت تکمیل پرسشنامه را بالا می­برد. روش دیگر این است که پاداش و هدیه را پس از بازگرداندن پرسشنامه بدهیم. گاهی اوقات ناشران به خاطر پُر کردن پرسشنامه به دانشجویان، کتاب مجانی هدیه می­دهند. دادن بلیت سینما، تئاتر و کارت خرید می­تواند به افزایش بازگرداندن پرسشنامه­ها کمک کند. از جمله شیوه­های متداول تشویق، قول فرستادن یک نسخه از نتایج تحقیق برای پاسخ­دهنده است.

در پژوهش­هایی که با پرسشنامه انجام می­شوند به علت وجود محدودیت تماس بین پژوهشگر و
پاسخ­دهندگان، باید سعی شود تا با برقراری تماس­های بیشتر، افراد را به تکمیل پرسشنامه ترغیب کرد. هنگامی که پرسشنامه­ها در زمان­های منظم و با برنامه در بین اعضای سازمان­ها و یا دانشجویان توزیع
می­شود، نسبت پاسخ­دهی به آنها بالا می­رود. چنانچه اجرای پرسشنامه بین گروه­ها میسر نباشد، تماس­های شخصی، تلفنی یا پیگیری­های مکرر به وسیله نامه پستی، برای بالا بردن نسبت پاسخ­دهی ضروری است. تماس­های یادآوری باید همراه با تحویل نسخه­های اضافی پرسشنامه باشد تا چنانچه پرسشنامه­های قبلی گم شده یا مورد بی­اعتنایی قرار گرفته باشند، نسخه­های جدید جایگزین آنها شوند. تصمیم­گیری دربارۀ نوع و دفعات پیگیری به هزینۀ پیگیری بستگی دارد.

محاسن پرسشنامه

1-    از طریق پرسشنامه اطلاعات وسیع و حجیمی با سرعت زیاد گردآوری می­شود.

2-    به زمان کمتری برای پاسخگویی و تکمیل نیاز دارد.

3-    هزینۀ آن نسبتاً پایین است.

4-    افراد زیادتری را می­توان مورد پرسش قرار داد.

5-    امکان تبدیل داده­­ها به کمیّت، تجزیه و تحلیل و سنجش همبستگی گوناگون بین آنها فراهم است.

معایب پرسشنامه

1-    این روش برای مطالعات عمیق و ریشه­یابی­ها در موارد خاص کارآمد نیست.

2-    احتمال بازنگشتن پرسشنامه به ویژه پرسشنامه­هایی که با پست ارسال می­شود، زیاد است.

3-    احتمال عدم درک مفاهیم و محتوای سؤالات پرسشنامه و بروز ابهام برای پاسخگو وجود دارد.

4-    به دلیل گسترده بودن عرصه عملیاتی پرسشگری و درگیر بودن افراد زیاد در رده­ها و سطوح مختلف، امکان بروز خطا و اشتباه وجود دارد که باعث کاهش درجۀ اعتبار و اعتماد این روش می­شود.

---

[1]  Demographic Questions 

[2]  Dilliman

Ta